Göktürkler

Türk adı bugün kullandığımız şekli ile ilk kez Göktürkler dönemine ait Orhun Yazıtları'nda geçmektedir. "Türk" adıyla kurulmuş ilk ve Türk adını resmi devlet ismi şekliyle kullanan ilk Türk devletidir.Devletin kurucusu ilk önderi Bumin Kağan'dır. Bumin Kağan'ın kardeşi İstemi Kağan ülkenin batı kanadını yönetirdi. Göktürkler komşuları olan Çin, Sasani (İran) ve Bizans İmparatorluğu ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular.

Geçmiş

Göktürkler, M.S. 542'ye kadar Altay Dağları'nın güney eteklerinde yaşamışlardır. Çin kaynakları, ittifakla Göktürklerin Hunlardan geldiğini ifade etmektedir. Göktürkler, "Aşina" adını taşıyan ve kelime anlamı olarak kurt neslini ifade eden bir Hun ailesine mensupturlar. Kurt, Oğuz Kağan Destanı'ında yol gösterici olarak ifade edilmektedir.Göktürk Kağanlığı 552-745 yılları arasında varlığını sürdürdü. Çin'in Sien-pi kökenli Kuzey Chou, Kuzey Chi, Sui ve Tang hanedanları ile uzun süre savaşmıştı. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden oldu.

Yaradılış destanları

Kağanlık kurulmadan önce

Aşina ailesi,Chou Kitabı ve Kuzey Hanedanlar Tarihi 'ne göre, Hiung-nu'nun ayrı bir kolu ve Sui Kitabı ve T'ung-tien e göre, Ping-liang'ın "Karışık yabancı" (雜胡 / 杂胡, Pinyin: záhú, Wade-Giles: tsa-hu)larındandır. Sui Kitabı 'nın aktardığına göre, Sonraki Vey (Kuzey Vey) imparatoru T'ai-wu (T'o-pa Ch'ou, Fu-li, Büri)'nun Chü-ch'ü'yü yok ettiğinde (18 Ekim 439 tarihinde), Aşina'nın 500 hanesi Cücenlerlere koşup Chin-shanlara (Altay dağları) yerleştiler.Altay dağlarının kuzeyinde demir işleri yaparak Cücenlerin egemenliğinde yaşadılar.Çin tarihsel kaynakları Cücen kağanı Anagui'nin, kızıyla evlenmek isteyen Göktürk kağanı Bumin'e Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir? dediğini kaydetmiştir.Anagui'nin bu ifadesi üzerine kimi araştırmacılar Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" (鍛奴, Pinyin: duànnú, Wade-Giles: tuan-nu) olduklarını iddia etmiştir. Bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia eden araştırmacılar da bulunur.Ancak Denis Sinor'a göre, Anagui'nin bu ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunun bir kanıtıdır.

İlk Göktürk Kağanlığı (552-588)

Göktürk Kağanlığı (552–581), 6. yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda Çin devletinin, batısında Sasani-İran devletinin sınırladığı İç Asya bozkırlarında, doğuda Avarlar, batıda Eftalit/ Ak Hunlar ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı. İlk Kağanları doğu kanadını yöneten Bumin Kağan, batı kanadını yöneten kardeşi İstemi Yabgu'dur. Bu orhun yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır:

"Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kisi ogli kilinmis. kisi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmis. olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis, iti birmis Tört bulung kop yagi ermis.sü sülepen tört bulungdaki budunug kop almis.kop baz kilmis.basligig yükündürmis tizligig sökürmis. ilgerü kadirkan yiska tegi kirü temir kapigka tegi kondurmus."

"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş.Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düsman imis. ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almis, hep tabi kilmis. basliya bas egdirmis,dizliye diz cöktürmüs.doguda kadirkan ormanina kadar, batida demir kapiya kadar kondurmus" (Kültigin yazıtı,Doğu yüzü)

şeklinde anlatılmaktadır.

İli derleyen anlamında "İliğ Kağan" diye de adlandırılan Bumin Kağan (Aşina Tumen)'in ölümünden sonra, yerine oğlu İssik Kağan (Aşina Kolo, 552-553) geçtiyse de iktidarı fazla sürmedi. Bir yıl sonra Mukan Kağan (Aşina Yandou, ya da "İrkin", 553-572) Moğol soylu Kitanları yenerek hükümdarlık tahtına oturdu.

Kendisi için çok büyük bir Yuğ (matem) töreni düzenlendi,bu törene çeşitli devletlerden pek çok ileri gelen katıldı. Mukan Kagan zamanında devlet muazzam bir genişliğe ulaşmıştı.

Mukan Kağan döneminde imparatorluk gittikçe yükselerek ihtişamlı ve heybetli bir hale geldi.Mukan Kağan Çin kaynaklarında heybetli ve kudretli görünüşü ve başarılı devlet adamlığı ile anlatılmaktadır.

Mukan'dan sonra tahta Taspar Kağan (572—581) geçti. Taspar Kağan, Budizmi kabul eden ve Çin'i baskı altında tutan yönleriyle sivrildi. Taspar'ın yerine İşbara Kağan (Aşina Şetu, 581—587) geçti.

• 1. Göktürk Kağanlığının batı kanadı yönetimi: uzun ömürlü İstemi Yabgu, Tardu (Tardu zamanında bölünme)

Birinci Doğu Göktürk Kağanlığı (582-630)

Birinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Baga Kağan (587—588), Tulan Kağan (588—599), Yami Kağan (599—609), Şipi Kağan (609—619), Çula Kağan (619—620), İllig Kağan (620—630) tarafından yönetildi.

Şipi Kağan (609-19) ve İllig Kağan (620-30) Sui ve Tang hanedanlarının en zayıf kaldığı dönemlerde Çin'e saldırdılar. 11 Eylül 615 tarihinde^[28] Şipi Kağan'ın ordusu Sui imparatoru Yang'ı Yanmen'de kuşattı.626 yılında İllig Kağan Hsüan-wu Kapısı Olayından istifade ederek Ch'ang-an'a doğru hızla ilerledi. 23 Eylül 626 tarihinde İllig Kağan ve onun demir süvarileri Pien Köprüsü'nün kuzeyinde Vey Nehri'ne ulaştılar. 25 Eylül 626 tarihinde köprünün ortasında beyaz atın kesilmesiyle T'ai-tsung ile İllig Kağan arasında ittifak gerçekleştirildi. Tang tazminatını ödedi ve daha da haraç vermeye söz verdi. Bunun karşılığı olarak İllig Kağan süvarilerin geri çekilmesine razı oldu (Vey Nehri Söleşmesi veya Pian Köprüsü Sözleşmesi).Fakat, Ekim 627'den önce Moğol ovasında yaşanan sert iklimler, ağır kar yağışı fırtınası toprakları birkaç metre derinliğe kadar örttü. Göçebelerin hayvanların otlatmaları önlendi ve bu nedenle hayvanların büyük bir çoğunluğu öldü.Yeni Tang Kitabı 'nın aktardığına göre, 628 yılında T'ai-tsung şöyle konuştu: Göktürk elinde yaz ortasında kırağı görüldü. Güneş beş gündür aynı yerden doğdu. Ay üç gündür aynı parlaklıktaydı. Bozkır kırmızı renkli hava (Kum fırtınası) ile dolduruldu.Böylece Göktürk ile Tang arasındaki güç dengesi drastik bir şekilde değişti.

27 Mart 630 tarihinde meydana gelen Yinshan Muharebesi'nde Li Ching komutasındaki Tang ordusu İllig Kağan komutasındaki Göktürkleri yendi.İllig Kağan İşbara Şad'ın yanına kaçtı. Fakat 2 Mayıs 630 tarihinde Tang ordusu İşbara Şad'ın çadırına ilerledi. İllig Kağan esir alınıp Ch'ang-an'a gönderildi.Böylece Doğu Göktürk Kağanlığı çöktü ve Tang'ın Chi-mi sistemine girdi. T'ai Tsung, Vey Nehri'ndeki ayıbımı kapatmak için bana yeter. dedi.

Tahakküm dönemi (630-681) [

Çin İmparatoru T'ai-tsung kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu.Hakanlığa bağlı Türk ve diğer boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı.

19 Mayıs 639 tarihinde Kür Şad 'ın esin kaynağı olan Chieh-she-shuai (Şipi Kağan'ın oğlu ve Tölis Kağan'ın kardeşi) yanına topladığı 40 eski astı ile T'ai-tsung'ın yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayına saldırdı.Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra GöktürklerinSarı Irmak'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. T'ai-tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.13 Ağustos 639 tarihinde T'ai-tsung, Li Simo (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan Seyantolardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince T'ai-tsung, Tarım Bakanı Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.

28 Şubat 641 tarihinde Chilipi Kağan ilk defa nehri geçerek eskiden Dingxiang Kalesinin bulunmuş olduğu yerde çadırı kurdu. 30.000 hanelik halkı, 40.000 sağlam askeri ve 90.000 atı vardı. Kağan, imparator T'ai-tsung'a

Bendeniz haddim olmadığı halde merhametiniz sayesinde kabilenin başı oldum. Kabul olunursa nesillerimiz boyunca devletin bir bekçi köpeği olarak kuzey kapıyı koruyarım. Eğer Seyantolar istila ederse ailemin Çin Seddinin içine girmesine izin veriniz.

dedi. T'ai-tsung kararnameyi çıkarıp buna izin verdi.

679 yılında Shanyu Genel Valiliği'nin Göktürk liderlerinden Ashide Wenfu ve Ashide Fengzhi, Ashina Nishufu'yu kağan yaparak Tang'a karşı isyan ettiler.680 yılında, Tang ordusu Ashina Nishufu ve onun ordusunu yendi. Ashina Nishufu kendi adamları tarafından öldürüldü.Ashide Wenfu, Ashina Funian kağan yaparak yine Tang'a karşı isyan etti.Ashide Wenfu ve Ashina Funian Tang ordusuna teslim oldu. 5 Aralık 681 tarihinde Ashide Wenfu ve Ashina Funian da dahil olmak üzere 54 Göktürk Ch'ang-an'ın Doğu Pazarında halka açık bir alanda idam edildi.682 yılında Kutluk, Funian'ın adamlarının kalıntısı ile birlikte isyan etti ve Heisha Kalesini işgal etti.

Batı Göktürk Kağanlığı

Doğuda bunlar olup biterken batıdaki sınırlarını Kırım'a kadar genişleten İstemi Yabgu öldü. Yerine oğlu Tardu Kağan geçti. Tardu, 603 yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.

Doğuda Ta-po'nun ölümü üzerine tahta çıkan To-lo-pien (ya da sonraki adıyla Apa Kağan) toyda / kurultayda yapılan kengeş'te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po'nun yeğeni Şa-po-lio / İşbara Kağan ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı Tardu, To-lo-pien'i destekledi.^{[kaynak belirtilmeli]} İşbara'nın Apa'nın annesini öldürtmesi^{[kaynak belirtilmeli]} doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu;^{[kaynak belirtilmeli]} iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.

Tardu'nun ölümünden sonra Batı Göktürkler, güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan, yabguluk ve şadlık adları altında Aşena ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra 630 yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak Türgiş boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.

Batı kağanlığının 658de yıkılmasıyla I Göktürk Kağanlığı yıkılmış oldu.^{[kaynak belirtilmeli]}

İkinci Doğu Göktürk (Kutluk)Kağanlığı (682-745) [değiştir]

Ana madde: İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı

681 yılında Asena(ya da Aşina) ailesinden Kutluk Kağan, Çin'in kuzeyine yerleşmiş Türk boylarını yeniden toparlamayı başardı. Çin, Kitan ve Dokuz Oğuzlar (Uygurlar) ile yapılan savaşlar sonucunda Ötüken ormanında Göktürk Kağanlığı yeniden güçlendi. Kutluk, ili (devleti/ulusu) yeniden derlediği için İlteriş adını aldı.

692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi Kapgan kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan Tonyukuk'un da bulunduğu Kitan'a Tatabilere, Basmillara, Çiklere, Azlara, Bayırkulara, Türgişlere/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan Mâveraünnehir'deki Temir Kapığ (Demirkapı)'ya kadar ulaştı. İpek Yolu'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu İnel (ya da Ünal) geçti. Ancak Kutluk'un oğlu Bilge'yi, İnel'in kağanlığını kabul etmedi. Boy begleri (beyleri) Bilge'yi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü.Yeni kağan başa geçince kardeşi Kül Tigin'e ordunun komutanlığını verirken, Tonyukukavezirlik görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin'in desteklediği Uygur-Karluk-Basmıl bağlaşmasının Ötüken'e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolu'nun kilit noktası olan Cungarya^{[kaynak belirtilmeli]}'nın Çin'in denetimine geçmesi ve batıda On Ok budunu hakimiyetine alan Türgişler'in gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II. Göktürk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan'ın, danışmanı Tonyukuk'u ve küçük kardeşi Kül Tigin'i kaybetmesinden sonra zehirlenerek ^{[kaynak belirtilmeli]} öldürülmesi üzerine yerine geçen Tengri Kağan çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Uygurlar745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.

Gök Türk Kağanları Listesi [değiştir]

Gök Türk kağanlıklarını yöneten kişilerin listesini hazırladım. Unvanların hepsini yazmadım, yalnızca en çok kullandıklarını ya da literatürde en çok bilinen biçimlerini yeğledim. Ayrıca Türkçe biçimi şimdilik bilinmeyen ve yalnızca Çincesi bilinen unvanlarda da Eski Türkçe Ḳaġan yerine günümüz Türkiye Türkçesi'ndeki biçimi Kağan'ı kullandım. Çince yazarken hem yeni Pinyin hem de eski Wade-Giles çevriyazı sistemine uygun biçimleri yazdım, vurgularını bulamadığım heceleri vurgusuz yazmak zorunda kaldım. Karakter olarak Klâsik Çince karakterleri kullandım ama okunuşlarının yazımında kullanılan program bende olmadığı ve şu anda onların eski okunuşlarının hepsine ulaşamadığım için günümüz Çincesi’ndeki okunuşları kullanmak zorunda kaldım. Sogdça adların okunuşlarını tam bilmediğim için onları çevriyazı biçimleriyle bıraktım.

Doğu Kağanları:

1 ) Bumın İl Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 551-552. Adı: Türkçe Bumın ya da Tümen, Çince'de Tŭmèn (T’u-men) 土門. Unvanları: Türkçe Bumın İl Ḳaġan (yazıtlarda Bumın Ḳaġan), Sogdça’da βwmyn γ'γ'n ve Çince'de Tŭmèn Yīlì Kĕhàn (T’u-men Yi-li K’o-han) 土門伊利可汗.

2 ) Yĭxījì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 552-553. Adı: Türkçe Ḳara, Çince'de Kēluó (K’o-lo) 科羅. Unvânı: Çince'de Yĭxījì Kĕhàn (Yi-hsi-chi K’o-han) 乙息記可汗.

3 ) Mùgān Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 553-572. Kağan olmadan önceki unvânı: Çince'de Yāndū Sìjīn (Yen-tu Ssu-chin) 燕都俟斤 (Sìjīn 俟斤 = İrkin/Erkin). Kağanlık unvânı: Eğer Mugan Türkçe ise Eski Türkçe’de sözcükler M ile başlamadığı için Buḳan Ḳaġan olması gerekir ancak Türkçe’de Buḳan diye bir sözcük ya da adın varlığı bilinmiyor (ancak Kırım’a saldıran Gök Türk komutanının adı Yunanca kaynaklarda Boukhanos Βουχανος olarak geçiyor); Sogdça'da Mwγ'n γ'γ'n, Çince’de Mùgān Kĕhàn (Mu-kan K’o-han) 木杆可汗.

4 ) Tapar/Taspar Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 572-581. Adı: Türkçe’de Tapar ve Sogdça’da T’sp’r (Taspar). Unvânı: Sogdça’da T’sp’r γ'γ'n ve Çince’de Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-bo K’o-han) 佗鉢可汗.

5 ) Ānluó Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıl: 581. Adı ve Unvânı: Adı Çince’de Ānluó (An-lo) 菴羅 olmasına karşılık kağanlık unvânı alıp almadığı bilinmemektedir.

(İç Savaş, devlet birkaç yönetici arasında bölünür, Nevêr tarafından birleştirilir)

6 ) Işbara Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 582-587. Adı: Sogdça Nw’’r (Nevêr/Ñevar/Nivar), Çince’de Shètú (She-t’u) / Niètú (Nie-t’u) 攝圖. Unvânı: Türkçe’de Işbara Ḳaġan, Sogdça’da Nw’’r γ'γ'n ve Çince’de Ĕrfú Kěhàn (Er-fu K’o-han) 爾伏可汗 ile Shābōlüè Kěhàn (Sha-po-lüe K’o-han) 沙鉢略可汗.

7 ) Baġa Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 587-588. Kağanlık öncesi adı ve unvânı: Türkçe’de bir olasılıkla Çulluġ, Çince’de Yèhù Chŭluóhòu (Ye-hu Ch’u-lo-hou) 葉護處羅侯 (Yèhù 葉護 = Yabġu). Unvânı: Türkçe Baġa Ḳaġan, Çince’de Mòhè Kěhàn (Mo-ho K’o-han) 莫賀可汗.

8 ) Dūlán Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 588-600. Adı: Çince’de Yōngyúlǘ (Yung-yü-lü) 雍虞閭. Unvânı: Çince’de Dū/Dōulán Kěhàn (Tu/Tou-lan K’o-han) 都蘭可汗.

9 ) Qĭmín Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 600-609. Adı: Çince’de Tūlì (T’u-li) 突利. Unvânı: Çince’de Yīlìdou Qĭmín Kěhàn (Yi-li-tou Ch’i-min K’o-han) 伊利(?)啟民可汗.

10 ) Shĭbì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 609-619. Adı: Çince’de Duōjíshì/Doují (Tuo-chi-shih/Tou-chi) 咄吉世. Unvânı: Çince’de Shĭbì Kěhàn (Shih-pi K’o-han) 始畢可汗.

11 ) Tūlì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 619-621. Adı: Türkçe’de bir olasılıkla Çulluġ, Çince’de Chŭluóhòu (Ch’u-lo-hou) 處羅侯. Unvânı: Türkçe’de Yabġu Ḳaġan, Çince’de Tūlì Kěhàn (T’u-li K’o-han) 突利可汗 ve Yèhù Kěhàn (Ye-hu K’o-han) 葉護可汗.

12 ) İllig Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 621-630. Adı: Çince’de Duōbì (To-bi) 咄苾. Unvânı: Türkçe’de İl/İllig Ḳaġan ve Çince’de Xié/Jiélì Kěhàn (Hsieh/Chieh-li K’o-han) 頡利可汗.

(630’da, Táng [T’ang] 唐 Sülâlesi Doğu Kağanlığı’nı yıkar)

13 ) Dabu Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630-638. Unvânı: Çince’de Dabu Kěhàn (Ta-pu K’o-han) (?)(?)可汗.

14 ) Yugu Şad: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638-639. Unvânı: Çince’de Yugu Shè (Yü-ku She) (?)(?)殺.

15 ) Yiminishusilipi Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 641-643. Çin’e yerleştirilen Gök Türk'ler’in başına Táng (T’ang) 唐Sülâlesi’nce getirilmiştir. Adı: Çince’de Simo (Ssu-mo) (?)(?). Unvânı: Çince’de Yiminishusilipi Kěhàn (Yi-mi-ni-shu-ssu-li-p’i K’o-han) (?)(?)(?)(?)(?)(?)(?)可汗.

16 ) Yizhu Chebi Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638/639-648/650. Adı: Çince’de Hubo (Hu-po) (?)(?). Unvanları: Önce Çince’de Chebi (Ch’e-pi) (?)(?) iken sonradan Çince’de Yizhu Chebi Kěhàn (Yi-chu Ch’e-pi K’o-han) (?)(?)(?)(?)可汗 olarak geçen unvânı aldı.

17 ) Āshǐnà Nizek Beg Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 679-680. Adı: Sogdça-Türkçe Nizek Beg olabilir, Çince’de Āshǐnà Níshúfú (A-shih-na Ni-shu-fu) 阿史那泥熟匐. Sogdça Nîzek adının Çince’deki biçimi Níshú’dur (Ni-shu) 泥熟; Fú 匐 ise Türkçe Beg için kullanılmış olabilir.

18 ) Āshǐnà Fúniàn Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıl: 681. Adı: Çince’de Āshǐnà Fúniàn (A-shih-na Fu-nien) 阿史那伏念.

19 ) İltiriş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 682-691. Adı: Türkçe Ḳutluġ, Çince’de Āshĭnà Gǔduōlù (A-shih-na Ku-do-lu) 阿史那骨咄祿. Unvanları: Türkçe Ḳutluġ Ḳaġan ve İltiriş Ḳaġan, Çince’de Gǔduōlù Kěhàn (Ku-to-lu K’o-han) 骨咄祿可汗ve Xié/Jiédiēlìshī Kěhàn (Hsieh/Chieh-tie-li-shih K’o-han) 頡跌利施可汗.

20 ) Ḳapġan Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 691-716. Kağanlıktan önceki unvânı: Türkçe Bögü ya da Beg Çor olduğuna ilişkin görüşler vardır, ben Beg Çor’u daha doğru buluyorum; Çince’de Mòchuò (Mo-ch’o) 默啜. Unvanları: Türkçe Bögü Ḳaġan ve Ḳapġan Ḳaġan, Çince’de Mòchuò Kěhàn (Mo-ch’o K’o-han) 默啜可汗.

21 ) İnel Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıl: 716. Adı: Türkçe Bögü olabilir, Çince’de Fújù (Fu-chü) 匐俱. Unvânı: Türkçe İnel Ḳaġan (bir görüşe göre İni İl-Ḳaġan, ancak ben İnel görüşünü destekliyorum), Çince’de Yíniè Kěhàn (Yi-nie K’o-han) 移涅可汗.

22 ) Bilge Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 716-734. Adı: Çince’de Mòjílián (Mo-chi-lien) 默棘連. Unvânı: Türkçe Bilge Ḳaġan, Çince’de Píjiā Kěhàn (P’i-chia K’o-han) 毗伽可汗.

23 ) Yīrán Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 734-740. Unvânı: Çince’de Yīrán Kěhàn (Yi-jan K’o-han) 伊然可汗.

24 ) Teŋri Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 740-741. Unvânı: Türkçe Teŋri Ḳaġan, Çince’de Cheng/Dēnglì Kěhàn (Ch’eng/Teng-li K’o-han) 登利可汗.

25 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)

26 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)

27 ) Ḳutluġ Yabġu: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 741-742. Unvânı: Türkçe Ḳutluġ Yabġu, Çince’de Gǔduōlù Yèhù (Ku-to-lu Ye-hu) 骨咄祿葉護.

28 ) Ozmış Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 742-744. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Türkçe Ozmış Tigin. Kağanlık Unvânı: Türkçe Ozmış Ḳaġan (bunu Özmiş diye okuyanlar varsa da yazıtlarda Ozmış olarak yazılmıştır), Çince’de Wūsūmĭshī Kěhàn (Wu-su-mi-shih K’o-han) 烏蘇米施可汗.

29 ) Báiméi Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 744-745. Unvânı: Çince’de Báiméi Kěhàn (Pai-mei K’o-han) 白眉可汗 (Ak Kaşlı Kağan) olduğuna göre Türkçe’de Aḳḳaş Ḳaġan olabilir ancak elimizde yazılı bir belge yok.

Batı Kağanları:

1 ) İstemi Yabġu (bağımsız değil): Yabġuluk Yaptığı Yıllar: 552-576. Adı: Türkçe yazıtlarda İstemi; Yunanca’da Silziboulos ΣΙΛΖΙΒΟΥΛΟΣ / Σιλζιβουλοσ, Dizaboulos ΔΙΖΑΒΟΥΛΟΣ / Διζαβουλοσ, Stembis ΣΤΕΜΒΙΣ / Στεμβισ, Arapça’da Sincibû ﺴﻨﺠﺒﻮ ve Çince’de Shìdiănmì (Shih-tien-mi) 室點蜜 / Shìdìmĭ (Shih-ti-mi) 室帝米. Yaptığımız incelemeye göre Ziboulos, Zaboulos, Cibû ve sonraki Tǒng Yabġu Kağan için kullanılan Yunanca Ziebel, Ermenice Cebu, Gürcüce Cibgu Türkçe Yabġu’ya denk gelmektedir. İstemi ve Stembis ise bu adın Çince çevriyazısına daha yakın durmaktadır. İlk hece olan Sil/Di/Sin/Shì Türkçe Sı sözcüğüne benzemektedir. Bu durumda, Gök Türk yazıtlarında İstemi Ḳaġan olarak geçen bu kişinin gerçek unvânı Sı Yabġu olabilir mi? Unvanları: Türkçe’de İstemi Yabġu (yazıtlarda İstemi Ḳaġan), Çince’de Shìdiănmì Yèhù (Shih-tien-mi Ye-hu) 室點蜜葉護.

2 ) Tardu Yabġu/Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 576-603. Adı: Türkçe’de ve Sogdça’da Tardu, Çince’de Dátóu (Ta-t’ou) 達頭. Unvanları: Türkçe’de Tardu Yabġu/Ḳaġan, Çince’de Dátóu Kěhàn (Ta-t’ou K’o-han) 達頭可汗 ve Bùjiā Kěhàn (Pu-chia K’o-han) 步迦可汗.

3 ) Chŭluó Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 603-611. Adı: Çince’de Hésànà (Ho-sa-na) 曷薩那. Unvânı: Çince’de Níjuē Chŭluó Kěhàn (Ni-chüeh Ch’u-lo K’o-han) 泥撅處羅可汗.

4 ) Shèguì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 611-618. Unvânı: Çince’de Shèguì Kěhàn (She-kui K’o-han) 射匱可汗.

5 ) Tǒng Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 618-630. Unvânı: Çince’de Tǒng Yèhù Kěhàn (T’ung Ye-hu K’o-han) 統野護可汗.

(Bundan sonrakiler Táng [T’ang] 唐 Sülâlesi’ne bağlılar; iç savaş başlar)

6 ) Baġatur Küllüg Sìpí Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630. Kağanlıktan Önceki Unvanları: Çince’de Mòhèduō (Mo-ho-to) 莫賀咄olan Türkçe Baġatur ve Yǎngsù Tèjìn (Yang-su T’e-chin) 鞅素特靳 (Tèjìn = Tigin). Kağanlık Unvânı: Çince'de Mòhèduō Qūlì Sìpí Kěhàn (Mo-ho-to Ch'ü-li-ssu-p'i K’o-han; Qūlì = Küllüg [Ünlü]) 莫賀咄屈利俟毗可汗, Hou Qūlìpí Kěhàn (Hou Ch'ü-li-p'i K'o-han) (?)屈利毗可汗 ya da Sì Qūlìsìpí Dūlù (Ssu Ch'ü-li-ssu-p'i Tu-lu) 俟屈利俟毗都陸.

7 ) Yĭpí Bōluó Sì Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630-633. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çince'de Xi/Tielì Tèjìn (Hsi/li T'e-chin) 咥利特靳. Kağanlık Unvânı: Çince'de Yĭpí Bōluó Sì/Lü Yèhù Kěhàn (Yi-p'i Po-lo Ssu Ye-hu K’o-han) 乙毗鉢羅肆葉護可汗.

8 ) Tarduş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 633-634. Adı: Sogdça Nîzek, Çince’de Níshú (Ni-shu) 泥孰. Unvânı: Türkçe Tarduş Ḳaġan, Çince’de Duōluó Kěhàn (To-lo K’o-han) 咄羅可汗.

9 ) Işbara İltiriş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 634-638. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Türkçe Toŋa Şad, Çince’de Tóng’é Shè (T’ung-e She) 同俄殺. Kağanlık Unvânı: Türkçe Işbara İltiriş Ḳaġan, Çince’de Shābōluó Die/Xilìshī Kěhàn (Sha-po-lo Tie/Hsi-li-shih K’o-han) 沙鉢羅咥利失可汗.

(İç Savaş, kağanlık ikiye ayrılır)

10 ) Yĭpí Tarduş Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638-642. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çince’de Yugu Shè (?)(?)殺. Kağanlık Unvânı: Türkçe Tarduş Ḳaġan, Çince’de Yĭpí Duōluó Kěhàn (Yi-p’i To-lo K’o-han) 乙毗咄羅可汗.

11 ) Yiqulishi Yĭpí Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 639-640. Unvânı: Çince’de Yiqulishi Yĭpí Kěhàn (Yi-ch’ü-li-shih Yi-p’i K’o-han) (?)(?)(?)(?)乙毗可汗.

12 ) Baġatur Yĭpí Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 640-641. Unvânı: Çince’de Mòhèduō Yĭpí Yèhù [Mo-ho-to Yi-p’i Ye-hu] 莫賀咄乙毗葉護.

13 ) Yĭpí Işbara Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 641-642. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çince’de Biheduo Yèhù (Pi-ho-do Ye-hu) (?)(?)(?)葉護. Kağanlık Unvânı: Çince’de Yĭpí Shābōluó Kěhàn (Yi-p’i Sha-po-lo K’o-han) 乙毗沙鉢羅可汗.

14 ) Yĭpí Shèguì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 642-649. Unvânı: Çince’de Yĭpí Shèguì Kěhàn (Yi-p’i She-kui K’o-han) 乙毗射匱.

15 ) Işbara Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 651-656. Adı: Çince’de Āshǐnà Hèlǔ (A-shih-na Ho-lu) 阿史那賀魯. Unvânı: Türkçe Işbara Ḳaġan, Çince’de Shābōluó Kěhàn (Sha-po-lo K’o-han) 沙鉢羅可汗.

16 ) Xīngxīwáng Kağan ve Jìwǎngjué Kağan: Táng (T’ang) 唐 Sülâlesi’nin atadığı kukla kağanlar. Aralarında iç savaş yaşanmıştır. Kağanlık Yaptıkları Yıllar: 651-667. Adları: Xīngxīwáng Kağan’ın adı Çince’de Āshǐnà Míshe (A-shih-na Mi-she) 阿史那彌射, Jìwǎngjué Kağan’ın adı ise Çince’de Āshǐnà Bùzhēn (A-shih-na Pu-chen) 阿史那步真. Unvanları: Āshǐnà Míshe’nın unvânı Çince , Āshǐnà Bùzhēn’ın unvânı ise Çince Jìwǎngjué Kěhàn (Chi-wang-chüeh K’o-han) 繼往絕可汗.

17 ) Āshǐnà Yuánqìng ve Jiézhōng Shìzhŭ Kağan: Kağanlık Yaptıkları Yıllar: 667-692. Adları: Yuánqìng'in adı Çince’de Āshǐnà Yuánqìng (A-shih-na Yüan-ch’ing) 阿史那元慶, Jiézhōng'un adı Çince’de Buli Húsèluó (Pu-li Hu-se-lo; Buli = Türkçe Böri [Kurt]) (?)(?)斛瑟羅. Unvanları: Húsèluó’nun unvânı Çince’de Jiézhōng Shìzhŭ Kěhàn (Chieh-chung Shih-chu K’o-han) 竭忠事主可汗.

18 ) I. On Oḳ Ḳaġan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 677-679. Adı: Çince’de Tuizi (T’ui-tzu) 俀子. Unvânı: Türkçe On Ok Ḳaġan ve Çince’de Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han, “On Boyun Kağanı”) 十姓可汗.

19 ) II. On Oḳ Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 704-716. Adı: Çince’de Āshǐnà Huáidào (A-shih-na Huai-tao) 阿史那懷道. Unvânı: Türkçe On Oḳ Ḳaġan ve Çince’de Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han) 十姓可汗.

20 ) Āshǐnà Xiàn: Kendisi kağanlık unvânı almadığı hâlde On Oklar’ı yönetmek için Çin tarafından gönderilmiştir. Görev Yaptığı Yıllar: 705-717. Adı: Çince’de Āshǐnà Xiàn (A-shih-na Hsien) 阿史那獻.

21 ) III. On Oḳ Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 739. Adı: Çince’de Āshǐnà Xīn (A-shih-na Hsin) 阿史那昕. Unvânı: Türkçe On Oḳ Ḳaġan ve Çince’de Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han) 十姓可汗.

Yönetim [değiştir]

Devleti "Kağan" unvanlı hükümdar yönetirdi. Kağan'da Bilgelik, Alplık ve Erdemlilik özellikleri aranırdı. İl denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, erdemli devlet başkanı yönetirdi. Kağan'ın vazifeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskân, töre yani kanunları düzenlemek, halkı doyurup giydirmek vardı.^{[kaynak belirtilmeli]} Ülke geniş bölge teşkilatı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere ikili devlet sistemine göre idâre edilirdi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kağan ve kağanın eşi Kağatun'nın^[54] dışında toplam 28 unvan vardı.^[55][56] Önceleri sayısı bir olan Yabgu’ya, toprağı genişledikçe ihtiyaç çoğalmıştır. Şehzadelere Tegin veya Tigin adı verilirdi. Tiginler, genel valilik, başkomutanlık gibi önemli memuriyetleri yaparlardı.

• Tigin (特勒): prens
• Şad (設): vali, askerî komutan
• Yabgu (葉護): bakan
• Kül çor (屈律啜)
• Apa (阿波)
• İlteber (俟利發)
• Tudun (吐屯)
• İrkin (俟斤)
• Yanhongda (閻洪達, yánhóngdá)
• İlteber (頡利發)
• Tarkan (達幹 )

Göktürk Kağanlığı çatısı altında 12 budun toplanmıştır. Göktürk Yazıtları'ndaki budun adları şunlardır:^[9]

• Türk/Türük Bodun
• Oğuz/Dokuz Oğuz Bodun
• On-ok Bodun
• Töliş Bodun
• Tarduş Bodun
• Karluk Bodun
• Türgiş Bodun
• Ediz Bodun
• İzgil Bodun
• Çik Bodun
• Az Bodun
• Soğdak Bodun

Tüm budunlara genel isim olarak “Köktürk” adı da kullanılmış, Çinliler de "Tukyu" kelimesini kullanmıştır.

Göktürk İmparatorluğu’nun 193 yıllık dönemi içinde egemenliği altında şu devlet kuruluşları bulunmuştur:^[9]

• Türk devlet kuruluşları: Dokuz-Oğuz (Üç-Oğuz), On-Uygur, Kırgız, Basmil, Karluk, Türgiş (Türkeş/On-Ok), Ediz.

• Tatar, Moğol, Mançu, Tunguz ve Acem soylu toplumların devlet kuruluşları: Otuz-Tatar (Dokuz-Tatar), Avar (Apar), Kıtay (Kıtany), Kurıkan (Üç-Kurıkan), Bayırku, İzgil, Tangut (Toygut), Tongra, AltıÇub Soğdak (Sogd), Tezik, Az, Çik, Berçik, Tatabı.

Ordu [değiştir]

Göktürk ordusu, yükselme döneminde Asya’nın en güçlü askeri kuvvetiydi.^{[kaynak belirtilmeli]} Ordunun üçte ikisi süvari, biri de piyadeydi.^{[kaynak belirtilmeli]} Akınlarda ve savaşlarda süratli hareket etmek esastı.^{[kaynak belirtilmeli]} Gece ve gündüz sıkı yürüyüşle yol alan ve atlarına nöbetle binen Türk süvarisi, hiç ümit edilmedik anda, hiçbir haber alma şansı bırakmadan düşman ordusuna saldırırdı.^{[kaynak belirtilmeli]} Savaşta düşman asker miktarı yüzbinleri bulursa, Türk ordusu kırdırılmazdı.^{[kaynak belirtilmeli]} Bozkır taktiği^{[kaynak belirtilmeli]} ile ilk önce geri çekilinirdi. Merkez üssünden ayrılan düşman, vurkaç ve gerilla savaşı ile yıpratılıp, ani baskınla yok edilirdi.^{[kaynak belirtilmeli]} Göktürklerin bayrak ve tuğlarının tepesinde altından yapılmış kurt başlı heykel bulunurdu. Tuğ ile davul da bağımsızlık sembolleriydi.

Göktürklerin başkenti Ötüken’dir. Burası Orhun Irmağı ile Selenge Irmağı'nın Tarim kolu arasında, ormanlar içinde bitki örtüsü ve suyu bol bir şehirdi.^{[kaynak belirtilmeli]} Ötüken’den başka Barshan, Çargelen-Çumgal, Çaldıvar, Atbaş, Şirdakbeg, Nanageldi, Fergana, Yassıkugart, Çikircik başlıca Göktürk'ün şehirleridir.

Göktürklerde karar, seçim, insan ve hayvan sayımı için ziyafetli devlet meclisi mahiyetinde Kenğeş Meclisi toplanırlardı.

Kültür [değiştir]

İnanç ve kuruluş mitolojisi [değiştir]

Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı (Tanrı veya Tengri) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanır ve bu doğrultuda hareket ederlerdi. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardır.^{[kaynak belirtilmeli]} Gök rengi, yani mavi kutsaldı.^{[kaynak belirtilmeli]} Yine ibadetler göğe en yakın yerlerde, yükseklerde yapılırdı.^{[kaynak belirtilmeli]} Bugün halen Anadolu'daki Türkmenler, belli kutlamalar için yüksek dağlara, tepelere çıkmaktadırlar.^{[kaynak belirtilmeli]}

Göktürklerde hükümdar soyunun adı yazılı Çin kaynaklarına ve Türk sözlü geleneğine^{[kaynak belirtilmeli]} göre Asen (Asena, Zena, Aşena, Aşina 阿史那) dir. Bu kaynaklarda Göktürk Kağanlığını kuran bu ailesi kendi tanımlamada dişi bir kurdun soyundan geldiği anlatılmaktadır..

Kurt Başlı Tuğ [değiştir]

Doğu Göktürk kağanlarından Şipi Kağan^[57] (609～619), Suy Hanedanın son ve Tang Hanedanı’nın ilk yıllarından Çin’in iç siyasetine müdahale etmiştir. 617 yılında Çin otoritesine karşı isyan eden Çinli general Liang Shidu'ya^[58] kendi askerlerini komuta ettirmiş^{[kaynak belirtilmeli]} ve Tadu Bilge Kağan^[59] unvanı ve kurt başlı tuğu^[60] armağan vermiştir.^[61] Aynı şekilde Liu Wuzhou'ya^[62] Dayan Kağan (定楊可汗) unvanı ve kurt başlı tuğu vermiştir.^[63]

Sanat Ve Edebiyat [değiştir]

Orta Asya'da yapılan araştırma ve kazılarda Göktürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]}

İlk Türk abidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan Bengü Anıtları, Orhun Yazıtları veya 'Türük Bengü Taşları' da denen üç büyük yazıttır. Taşların üzeri oyulmak suretiyle yazılmıştır. Bu yazıtlar; Göktürk Kağan'ı Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Bilge Tonyukuk adlarına yazılıp, dikilmiştir. Yazıtlar kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribatına maruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bazı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır. Kül Tigin kitabesi, içlerinde en az tahribata uğrayanıdır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Göktürklerin Soyağacı [değiştir]

Göktürk Kağanlığı (Aşina) Doğu Kanadı (Bumin Kağan) Batı kanadı (İstemi Yabgu) (552 - 582)

Batı Göktürk (Tarduş Kağan) (582 - 657/739)

Doğu Göktürk (İşbara Kağan) (582 - 630)

İkinci Doğu Göktürk İlteriş Kağan (Kutluk) (682 - 745)

Hazar Kağanlığı (tartışmalı)

Beş Hanedan Şatuo (Göktürk) (907 - 960)